چرا شبه‌علم و خرافات جذابند؟

رونق بازار شبه‌علم و خرافات شکستنی نیست. هرچه از علم و روش علمی بگویی، هنوز مردم، مثل کاروانیانی که به آب شیرین رسیده باشند، می‌جوشند بر در مطب مدعیان انرژی‌درمانی و طب سنتی و هومیوپاتی و سوزن‌درمانی. چرا رونق این بساط بی‌مایه خلل‌پذیر نیست؟ چند پاسخ احتمالی به این پرسش از این قرارند:

۱- شبه‌علم با آمال و آرزوهای مردم سخن می‌گوید. به جای عقل، خیال آرزو‌اندیش ایشان را مخاطب قرار می‌دهد. 

مثال نخست: شبکه‌ای تلویزیونی نوعی کمربند را تبلیغ می‌کند که با لرزش، چربی‌های شکم را خرد و خاکشیر می‌کند و چربی‌های خاکشیر شده از راه ادرار دفع می‌شوند. آدم‌های خوشبختی را نشان می‌دهد که روی مبل دراز کشیده‌اند و کمربند را بسته‌اند و دارند تند و راحت باربی می‌شوند. چه چیزی بهتر از این؟ به جای ساعت‌ها روی تردمیل دویدن و عرق ریختن و گرسنگی کشیدن، یک کمربند می‌بندی و خود به خود لاغر می‌شوی. در همان برنامه تبلیغاتی، آدم‌های زیادی می‌آیند و با هیجان می‌گویند که از همین کمربند نتیجه گرفته‌اند! چه خوب! چه رویایی! فقط بدی‌اش این است که واقعیت ندارد. علم تاییدش نمی‌کند. اما خیال بدجور می‌خواهدش. بنابراین فروش آن کمربند همچنان ادامه دارد! 

مثال دوم: فردی از هند که ادعای خدایی دارد، ادعا می‌کند که خاکستری از دستان متبرکش ریزش می‌کند که درمان دردهاست. باز هم رویاپردازی: به جای درمان‌های پرعارضه و پرهزینه، مردی مقدس از شرق می‌آید و با یک کرشمه، دردها را چنان درمان می‌کند که گویی از اول هیچ نبودند. باشد که از خزانه‌ی غیبم دوا کنند! فقط مشکل این است که راهب هندی، جناب سای بابا، یک شیاد نابکار است و خیل طرفدارانش خیال اندیشانی وهم زده یا اسیر نادانی خویش.

مثال سوم: هومیوپاتی ادعا می‌کند که با فروش «خاطره»ی ماده دارویی موثر (که البته از اول هم موثر نیست) در آب یا الکل یا گچ، بیماران را درمان می‌کند. باز هم عالی و خیال‌انگیز: چرا داروهایی را مصرف کنیم که عوارض جانبی دارند؟ آب خالی می‌خوریم و با خاطره مولکول‌های قدیمی در حافظه آب خوب می‌شویم!! به قول سهراب: «هر که در حافظه چوب ببیند باغی/صورتش در وزش بیشه شور ابدی خواهد ماند!» چه خوب! فقط ایرادش این است که این اکسیر وقتی محک علم را می‌خورد، تهیدست و سرافکنده فرومی‌ماند. برای فروشندگانش چه باک؟ آرزومندان خام اندیش و خیال‌پرور همچنان خریدار می‌مانند.

۲-  شبه‌علم مهار و حدی برای غلو و گزافه‌گویی ندرد. با یک حبه سیر و عصاره زنجفیل و گلاب و شکر سرخ، هم سرطان را درمان می‌کند و هم قوای جنسی را افزون می‌سازد و هم اخلاق را مطرا می‌کند و هم کلیه را شستشو می‌دهد. برای دعواهای خانوادگی و صلح جهانی هم مفید است. شبه‌علم عرصه‌گاه و عرضه‌گاه ادعاهای گزاف است. ادعاهایی که برای ذهن آدمیان فریبنده‌اند. کیست که نخواهد با خوردن یک معجون تمامی دردها را درمان شده و زخم‌ها را التیام‌یافته ببیند؟ به همین خاطر است که صف طویل مشتریان فالگیری و رمالی پایان ندارد. چه خیال‌انگیز تر از آن که در ته فنجان قهوه، آینده و سرنوشت و بدخواه و همسر و ثروت و همه چیزت را ببینند و بگویند؟ کدام طبیب یا روانشناسی چنین می‌تواند کرد؟ فقط ایرادش این است که در محک علم رسواست. ایرادش این است که واقعیت ندارد!

برای مثال به مدعیان طب سنتی بازاری نگاه کنید. معجون‌ها و عصاره ها و ترکیب‌هایی معجزه‌گر که گاهی به فریب ادعا می‌شود که از سوی قدیسان معرفی شده‌اند و به خاطر توطئه بداندیشان و بدخواهان از دسترستان دورمانده‌اند. حالا بیایید و بخریدشان از خوان خیال و فریب روازاده یا خیراندیش یا ضیائی. به قول مولانا: «الصلا ساده دلان پیچ پیچ/تا خورید از خوان جودم سیر هیچ!» سرطان رحم دارید؟ پسته و عسل میل کنید! سرطان خون؟ رنجفیل و بادام! سیروز کبد؟ مغز جوز هندی! البته پرهیز هم هست: مبادا واکسن بزنید! آلت فرزندتان کوتاه می‌شود!! عالمی ساخته‌اند باب خیال کودکانه رویاپردازانه و خام‌اندیشانه جماعت دردمند و مشتاق و خوب می‌فروشند و جیب مسکینان را خالی می‌‌کنند و سلامتشان را برباد می‌دهند.

کوتاه سخن آن که: 

علم پزشکی درمان‌های معتبر و موثر را پیدا می‌کند. اما معجزه‌ نمی‌تواند بکند. گاهی اشتباه هم می‌کند و مرتب در حال تصحیح و کامل کردن خود است. هر درمانش فقط یک بیماری یا بیماری های معدودی را درمان می‌کند. گاهی از درمان عاجز است و فقط می‌تواند بیماری را کنترل کند. گاهی این را هم نمی تواند. گاهی عوارض جانبی سخت و جانفرسا دارد. این همه درست است. اما علم با همه کوتاه‌دستی‌ها که دارد، تنها روش معتبری‌ست که در عالم پزشکی برای یافتن و تجویز دارو و درمان‌های جدید به دست بشر رسیده و ساخته شده است.

شبه‌علم اما ادعای معجزه‌دارد. دستش در عالم خیال باز است. وعده‌های گزاف می‌دهد. همه بیماری‌ها را علاج می‌کند و هیچ عارضه جانبی ندارد. خیال‌انگیز و جان‌پرور است و فقط توطئه دشمنان آن را از شما دورداشته است. این‌ها همه شنیدنی و خیال‌انگیز و خواستنی‌اند. فقط این ایراد را دارند که واقعی نیستندو خیال‌اند و خریدار خود را به زیانکاری رهنمون می‌شوند. چنان که هم سرمایه و هم سلامت را در سودای خیال به وهم فروشان نابکار درمی‌بازند.